23/07/1974: Καταρρέει η χούντα των συνταγματαρχών

23/07/1974: Καταρρέει η χούντα των συνταγματαρχών. Στρατιωτικό κατεστημένο και αστοί πολιτικοί γνωρίζοντας την ταξική νομιμοφροσύνη του Κ. Καραμανλή του αναθέτουν την διακυβέρνηση της χώρας.


Σαν σήμερα, 23/07/1974, η επτάχρονη χούντα των συνταγματαρχών υπό το βάρος της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, καταρρέει.

Το πρωί της 23ης Ιούλη 1074 σε σύσκεψη που πραγματοποιεί ο "Πρόεδρος της Δημοκρατίας" στρατηγός Φαίδωνας Γκιζίνης με την συμμετοχή των αρχηγών των Ενόπλων Δυνάμεων διαπιστώνεται η αναγκαιότητα της εναλλαγής στην κυβερνητική εξουσία. Από τους καραβανάδες να περάσει στους αστούς πολιτικούς.
Η απόφαση αυτή ανακοινώνεται στον "αόρατο" δικτάτορα Ιωαννίδη, και γίνεται αποδεκτή, χωρίς να προβάλλει αυτός καμιά αντίρρηση.
Η κυβέρνηση Ανδρουτσόπουλου, που ήταν πειθήνιο όργανο του Δ. Ιωαννίδη παραπαίει αδυνατώντας να πάρει καμιά σοβαρή απόφαση και για την δικτατορική κυβέρνηση ήταν μονόδρομος να προσφύγει στους αστούς πολιτικούς. (Προφανώς υπήρξαν και τα υπόγεια μαγειρέματα με την Αμερικανική Πρεσβεία κλπ).

Το μεσημέρι της ίδιας μέρας ο Γκιζίκης καλεί σε σύσκεψη μια σειρά αστούς πολιτικούς -Παναγιώτης Κανελλόπουλος της ΕΡΕ, Γεώργιο Μαύρο της «Ενώσεως Κέντρου», Ευάγγελο Αβέρωφ, Σπύρο Μαρκεζίνη, Πέτρο Γαρουφαλιά, κ.α) και τους ανακοινώνει την απόφαση που είχαν πάρει πρωτύτερα οι αρχικαραβανάδες.

Στρατιωτικό κατεστημένο και παροπλισμένοι μέχρι τότε αστοί πολιτικοί, γνωρίζοντας την ταξική νομιμοφροσύνη του Κ. Καραμανλή του ανέθεσαν την διακυβέρνηση της χώρας. Τον θεωρούν το πιο ιδανικό πρόσωπο να αναλάβει τα ηνία της χώρας σε μια κρίσιμη στιγμή για το πολιτικό σύστημα. (Θα εκτίμησαν και το πολιτικό παρελθόν του "Εθνάρχη" αφού επί εποχής διακυβέρνησής του η Ελλάδα γνώρισε το πιο σκληρό πρόσωπο της δεξιάς με παρακρατικούς μηχανισμούς –με πιο χαρακτηριστική περίπτωση την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη- με πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, με βουλευτικές εκλογές βίας και νοθείας, όπως το 1961 τότε που ψήφιζαν και τα δέντρα).

Ετσι, λοιπόν, ο Ευάγγελος Αβέρωφ, που ήταν το πρόσωπο το οποίο πρότεινε τη λύση Καραμανλή, ήλθε σε επαφή με τον πρώην πρωθυπουργό, που ζούσε στο Παρίσι από το 1963, όπου είχε αναγκαστεί να καταφύγει με το ψευδώνυμο "Τριανταφυλίδης" και τον προσκαλεί να ρθει στην Ελλάδα και να σχηματίσει κυβέρνηση. Αυτό πραγματοποιήθηκε την επόμενη μέρα.

ΠΗΓΗ: ΒΑΘΥ ΚΟΚΚΙΝΟ

Δικτατορία 1967. Ποιοι την έκαναν. Ποιοι την υποκίνησαν

ΑΠΌ GIORGIS ΔΗΜΟΣΊΕΥΣΗ: 9:54 Μ.Μ. ΜΕ 0 ΣΧΌΛΙΑ

Ένα πραξικόπημα εναντίον της Αριστεράς που προκάλεσε ρήγμα στη Δεξιά

Πηγή: Tου Γιάννη Μπαζού – Συγγραφέα. Hot Doc History

Από την ίδρυση του Ιερού Δεσμού Ελλήνων Αξιωματικών (ΙΔΕΑ) και εντεύθεν, το πολιτικό καρκίνωμα που αναπτύχθηκε στον ελληνικό στρατό προσελκύει το ενδιαφέρον. Η δωσιλογική μερίδα της Δεξιάς σταδιακά αυτονομείται, προδίδει κάθε εθνική υπόθεση και δρα προς ίδιον όφελος, δίκην συμμορίας. Η Δεξιά, πρόσκαιρα ωφελημένη από τη δράση των παρακρατικών ομάδων στο ιστορικό πλαίσιο του Εμφυλίου, τις νομιμοποιεί και τις εντάσσει στους κόλπους του τακτικού στρατού, συμβάλλοντας έτσι στην τερατογένεση της χούντας. Οταν το φίδι εκκολαφθεί θα δαγκώσει το χέρι που το έθρεψε και το προστάτεψε.

Η αντίθεση της Αριστεράς, κομμουνιστικής ή μη, απέναντι στη χούντα από την πρώτη στιγμή της 21ης Απριλίου -και το βαρύτατο κόστος που κατέβαλε- είναι γνωστά και ιστορικά καταγεγραμμένα. Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι πως οι πραξικοπηματίες στράφηκαν (και) εναντίον παλιών συμπολεμιστών τους στον εμφύλιο πόλεμο. Παρουσιάστηκε το παράδοξο να βρεθούν συγκροτούμενοι στα κελιά της χούντας στρατηγοί του Γράμμου-Βιτσίου και παλαίμαχοι κομμουνιστές. Και οι δύο πλευρές στράφηκαν εναντίον του «καθεστώτος». Τούτο αποτέλεσε τη βάση της απονομιμοποίησης της άκρας Δεξιάς από το 1974 και μετά και αυτό το ρήγμα δύσκολα θα γεφυρωθεί, όσες προσπάθειες κι αν γίνονται. Αυτήν ακριβώς την πλευρά πραγματεύεται το κείμενο που ακολουθεί.

Η οργάνωση ΙΔΕΑ εμφανίζεται στη Μέση Ανατολή κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ειδικότερα λίγο μετά την ίδρυση του στρατιωτικού συνδέσμου ΕΝΑ (Ενωση Νέων Αξιωματικών) από ομάδα κατώτερων στελεχών του ελληνικού στρατού στη διοίκηση των εκεί Σχολών ΓΚΕΣ (Γενικό Κέντρο Εκπαίδευσης Στρατιωτικών) τον Αύγουστο του 1943.

Σκοπός του ΙΔΕΑ ήταν η πλήρης διάλυση του κομμουνιστικού κινήματος και η εγκαθίδρυση και αναπαραγωγή του στρατιωτικού μηχανισμού στην οργάνωση του αστικού μεταπολεμικού κράτους στην Ελλάδα ή, σύμφωνα με την ορολογία απόρρητου εσωτερικού εγγράφου του ίδιου του ΙΔΕΑ, η «δικτατορία του ΙΔΕΑ» 1.

Ολες οι ακροδεξιές συσπειρώσεις Ελλήνων στρατιωτικών (ΙΔΕΑ, ΕΝΑ) δημιουργήθηκαν στη Μέση Ανατολή κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο

Κύρια επιδίωξη του ΙΔΕΑ ήταν η ταύτιση του στρατού με το έθνος και η πλήρης ανεξαρτησία του από την πολιτική εξουσία. Αυθεντικός εκφραστής των εθνικών συμφερόντων αυτοανακηρύσσεται ο ίδιος ο ΙΔΕΑ, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι πουθενά στις θέσεις του συνδέσμου δεν αναφέρεται η μοναρχία. Αυτό το τελευταίο έχει, όπως θα δούμε, ιδιαίτερη σημασία και τελικά αξιοποιήθηκε από τους Αμερικανούς, οι οποίοι από ένα σημείο και μετά αναζητούσαν τρόπο να παρακάμψουν τα Ανάκτορα κάτι που δεν μπορούσε να γίνει με συμβατικά πολιτικά μέσα.

Το πραξικόπημα του 1951

Η Δεξιά της προδικτατορικής περιόδου διέθετε τρεις κύριους πυλώνες: τα Ανάκτορα, την εκάστοτε κοινοβουλευτική της έκφραση (Λαϊκόν Κόμμα, Ελληνικός Συναγερμός, ΕΡΕ) και τέλος τον στρατό.

Η συνύπαρξη αυτών των τριών πυλώνων την έκανε να κυριαρχεί. Ταυτόχρονα, όμως, κάθε ανισορροπία προκαλούσε προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά εκδηλώνονταν άλλοτε με πραξικοπήματα και άλλοτε με τη ρήξη των Ανακτόρων με την εκλεγμένη πολιτική ηγεσία του τόπου.

Ετσι, ο ΙΔΕΑ έκανε το πρώτο του πραξικόπημα (το βράδυ της 30ής Μαΐου 1951) όταν ο Αλέξανδρος Παπάγος αποφάσισε να παραιτηθεί από το στράτευμα. Η παραίτηση αυτή δημιούργησε αναστάτωση στις τάξεις των Ελλήνων αξιωματικών και έφερε σε διάσταση τον Παπάγο με τα Ανάκτορα, που δεν επιθυμούσαν την κάθοδο του στρατάρχη στην πολιτική. Οι κινηματίες κατέλαβαν στρατηγικά σημεία στην πρωτεύουσα και τελικά παραιτήθηκαν του εγχειρήματος αυτού με την επέμβαση του ίδιου του Παπάγου, ο οποίος με το κύρος που διέθετε τους διέταξε να διαλυθούν ήσυχα και τους υποσχέθηκε ότι δεν θα διωχθούν για την πράξη τους αυτή.

Οι αξιωματικοί που είχαν ηγηθεί της απόπειρας απομακρύνθηκαν από τον στρατό αλλά τους δόθηκε αμνηστία. Το ΑΣΣ (Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο) «αποφάσισε και πήρε σκληρά μέτρα εναντίον του ΙΔΕΑ», όπως προκύπτει από τα πρακτικά που δημοσιεύτηκαν 2.

Σχέδιο «Περικλής»

Ομως ο ΙΔΕΑ, παρότι είχε αποκαλυφθεί, δεν σταμάτησε τη δράση του. Μέσα στους κόλπους του στρατεύματος ο σύνδεσμος ΙΔΕΑ είχε προετοιμάσει και μεθοδεύσει μια σειρά από σχέδια εκτροπής, που περιλάμβαναν την κατασκευή ενοχοποιητικών στοιχείων εναντίον δημοκρατικών αξιωματικών, διάφορα σαμποτάζ και δολιοφθορές στρατιωτικού υλικού, τη συστηματική παραπληροφόρηση, ακόμη και τη δημιουργία φανταστικών αριστερών στρατιωτικών οργανώσεων, πράγματα που είχαν στόχο να αναδείξουν τον «κομμουνιστικό κίνδυνο» που διέτρεχε η χώρα και το στράτευμα, έτσι ώστε η εκδήλωση στρατιωτικού πραξικοπήματος να φαίνεται ως το μόνο μέσο σωτηρίας.

Ενα από τα σχέδια αυτά ήταν το σχέδιο «Περικλής», το οποίο ήρθε στο φως στις αρχές του 1965, όταν ανακαλύφθηκε στα αρχεία του υπουργείου Εθνικής Αμύνης έγγραφο με τίτλο «Σχέδιον Περικλής». Επρόκειτο για πρακτικό σύσκεψης της Δευτεροβάθμιας Επιτροπής του Συμβουλίου Εθνικής Αμύνης, στην οποία προήδρευε ο τότε αρχηγός του ΓΕΣ Βασίλειος Καρδαμάκης. Το πρακτικό συντάχτηκε το 1959 αλλά διατύπωνε ένα σχέδιο που είχε την επωνυμία «Περικλής», το οποίο συζητήθηκε προς εφαρμογή τη 12η Αυγούστου 1961. 3

Το σχέδιο «Περικλής» τέθηκε σε εφαρμογή στις εκλογές του 1961, που έμειναν γνωστές ως οι «εκλογές βίας και νοθείας». Το σχέδιο προέβλεπε την ωμή ανάμειξη του στρατού και της αστυνομίας στην πολιτική, ώστε να περιοριστεί η δύναμη της ΕΔΑ, που από το 1958 είχε αναδειχθεί σε αξιωματική αντιπολίτευση.

Στις εκλογές του 1961 η ΕΔΑ έλαβε μέρος ως ΠΑΜΕ (Πανδημοκρατικό Αγροτικό Μέτωπο Ελλάδας). Κατά την προεκλογική περίοδο τα μέλη και οι οπαδοί της Αριστεράς υπέστησαν διώξεις από στρατιωτικούς, χωροφύλακες και υποκινούμενους πολίτες. Σημειώθηκαν κατ’ επανάληψη βίαια επεισόδια με νεκρούς (Στεφ. Βελδεμίρης, Διον. Κερπινιώτης), ενώ επιθέσεις και διώξεις υπέστησαν και οι υποψήφιοι βουλευτές της. Εκτοτε η ΕΔΑ περιόρισε «αυτοβούλως» τη συμμετοχή της στις εκλογές, με σκοπό να ενισχυθεί η Ενωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου και να ανέλθει στην εξουσία. Λίγο πριν από τις εκλογές του 1963 η Ελλάδα εισήλθε σε περίοδο πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής λόγω της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη από μέλη του ακροδεξιού παρακρατικού μηχανισμού.

Στις 16/7/1963 επιβεβαιώθηκε η σύνθεση του παρακράτους με τη σύλληψη και προφυλάκιση του διαβόητου δωσίλογου Ξενοφώντα Γιοσμά και του υπομοίραρχου Εμμανουήλ Καπελώνη ο οποίος ήταν διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Τριανδρίας, οι οποίοι κατηγορήθηκαν ως ηθικοί αυτουργού Ο Καπελώνης στις 18/6/1965 επιβεβαίωσε με υπόμνημά του το σχέδιο οργάνωσης αντισυγκεντρώσεων από εκπαιδευμένες ομάδες αστυνομικών και στρατιωτικών. Ο Γιοσμάς καταδικάστηκε απλώς για διατάραξη της κοινής ειρήνης.

Αργότερα αποκαλύφθηκε επίσης πως ο ΙΔΕΑ είχε χωριστεί σε καραμανλικούς και αντικαραμανλικούς και βάσει των λεγομένων του μετέπειτα στρατηγού Τάκη Παπαγεωργόπουλου έκανε ένα «βουβό» πραξικόπημα το 1961, μετά τις εκλογές εκείνης της χρονιάς και τη νίκη του Κ. Καραμανλή, από την αντικαραμανλική πτέρυγα την οποία εξέφραζε ο Γρίβας. Το πραξικόπημα εκδηλώθηκε με την κατάληψη του ΓΕΣ και της Γενικής Ασφάλειας, που τότε βρισκόταν στην οδό Μπουμπουλίνας, από τον Αρη Μπουλούκο, υπασπιστή του Γρίβα, όπως μαρτυρεί ο Παπαγεωργόπουλος.

Την υπόθέση ανέλαβε να εκτονώσει ο διοικητής της τότε ΚΥΠ Νάτσινας, ο οποίος ενημέρωσε τον Καραμανλή και πήρε τον έλεγχο της κατάστασης, μην αφήνοντας να μαθευτεί τίποτε προς τα έξω και αναγκάζοντας τελικά τον Γρίβα να διατάξει διάλυση. Οι πλέον δραστήριοι πραξικοπηματίες ήταν οι Γιώργος Μορώνης και Γιώργος Κουρούκλης του πυροβολικού. Ο Καραμανλής αναγκάστηκε να αποστρατεύσει τους υψηλόβαθμους αξιωματικούς, τοποθετώντας τους όμως σε υψηλές διοικητικές θέσεις δημόσιων οργανισμών (ΔΕΗ κ.λπ.), ενώ τους κατώτερους αξιωματικούς, όπως Μπουλούκο, Θεοφιλογιαννάκο, τους διέσπειρε καθ' υπόδειξη του Νάτσινα σε μονάδες της παραμεθορίου, ώστε να αποκοπούν από τους υπολοίπους 4.

Ανάλογο σχέδιο είχε καταρτίσει και ο διευθυντής της Υπηρεσίας Πληροφοριών (του στρατού), στρατηγός Ν. Γωγούσης. Σε σύσκεψη στην οποία μετείχαν οι στρατηγοί Α. Νάτσινας, Β. Καρδαμάκης, Ν. Γωγούσης, Αθ. Φροντιστής και ο αρχηγός της αστυνομίας Θ. Ρακιντζής, αποφασίστηκαν οι λεπτομέρειες της εφαρμογής του σχεδίου. Πίσω απ’ αυτούς βρίσκονταν και άλλοι αξιωματικοί που είχαν ενημερωθεί σχετικά. Ανάμεσά τους ήταν και ο αξιωματικός -και αργότερα δικτάτορας- Γεώργιος Παπαδόπουλος.

Ο "ανεπιθύμητος" στρατιώτης Δημήτρης Μπέκιος, τον οποίο χρησιμοποίησε ο συνταγματάρχης Παπαδόπουλος ως εξιλαστήριο θύμα στο "σαμποτάζ του Εβρου" για να επισείσει ... κομμουνιστικό κίνδυνο

Το σχέδιο καταγγέλθηκε δημοσίως στη Βουλή από τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου μερικά χρόνια αργότερα, στις 23 Φεβρουάριου 1965, ενώ τα πρακτικά της συνεδρίασης της «Συντονιστικής Επιτροπής» στις 11 και 12 Αυγούστου 1961 δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες της εποχής. 0 πρωθυπουργός της επίμαχης περιόδου, Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής, παραδέχθηκε την ύπαρξη του σχεδίου, αρνήθηκε όμως ότι προοριζόταν να εφαρμοστεί σε εκλογές, παρά μόνο σε περίπτωση εξωτερικού ή εσωτερικού κινδύνου.

Υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ»

Σαν αντίβαρο της υπόθεσης «Περικλής» προέκυψε η υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ», ένα πολιτικό και στρατιωτικό σκάνδαλο που ξέσπασε στην Ελλάδα στα μέσα Μαΐου του 1965 και άνοιξε τον δρόμο για την αποστασία του 1965. Δύο εβδομάδες μετά τον ανασχηματισμό και την επιστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου στην κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου έσκασε η «βόμβα» της υπόθεσης «ΑΣΠΙΔΑ» (Αξιωματικοί Σώσατε Πατρίδα, Ιδανικά, Δημοκρατία, Αξιοκρατία). Παράγοντες της Δεξιάς κατήγγειλαν ότι υπήρχε μέσα στον στρατό οργάνωση με τα αρχικά αυτά και με απόκλιση προς τα
αριστερά», με πολιτικό αρχηγό τον γιο του πρωθυπουργού.

Από τα στοιχεία που αποκαλύφθηκαν αργότερα προέκυψε ότι ο υπουργός Αμύνης Πέτρος Γαρουφαλιάς, ο στρατηγός Γεώργιος Γρίβας και ο στρατηγός Γεννήματος είχαν ενημερωθεί για κάποιες οργανωτικές «κινήσεις» και «μυήσεις» σε ορισμένες στρατιωτικές μονάδες στην Κύπρο και την Αθήνα, τουλάχιστον από τον Μάρτιο του 1965. Κάποια στιγμή ενημέρωσαν τον βασιλιά, όχι όμως και τον πρωθυπουργό. Κεντρικό πρόσωπο στις κινήσεις αυτές παρουσιαζόταν ο λοχαγός Αρης Μπουλούκος, παλαιό μέλος της οργάνωσης «X» του Γρίβα, ο οποίος είχε τοποθετηθεί στην ΚΥΠ κατόπιν επιμονής του συμπατριώτη του υπουργού Εξωτερικών Σταύρου Κωστόπουλου και είχε μετατεθεί στην Κύπρο, κατόπιν παρακλήσεως του ίδιου του Γρίβα. Στην κίνηση «ΑΣΠΙΔΑ» υπολογιζόταν πως συμμετείχαν 50 αξιωματικοί, ενώ αίσθηση προκάλεσε και η εμπλοκή του συνταγματάρχη Αλέξανδρου Παπατέρπου, υπαρχηγού της ΚΥΠ και προσωπικού φίλου του Ανδ. Παπανδρέου, ο οποίος εκείνη την εποχή κατέβαλε προσπάθειες να διαλύσει το παρακράτος.

Ο Γ. Παπανδρέου αποφάσισε να παραπέμψει τον φάκελο «ΑΣΠΙΔΑ» αλλά και τον φάκελο «Περικλής» στη στρατιωτική Δικαιοσύνη. Ετσι, στις 9 Ιουνίου του 1965 παράλληλα με τους εμπλεκόμενους στην υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» ασκήθηκε δίωξη και στους εμπλεκόμενους στο σχέδιο «Περικλής», στους οποίους περιλαμβάνονταν τέσσερις υποστράτηγοι, οι Αθ. Φροντιστής, Βασ. Καρδαμάκης, Αλ. Νάτσινας και Γ. Μπάλλας, ένας ταξίαρχος, ο Γ. Βάλλης, και ένας αντισυνταγματάρχης, ο Γ. Παπαδόπουλος, κατηγορούμενοι «επί παραβάσει καθήκοντος, εκδόσεις αθεμίτων διαταγών και ηθική αυτουργία σε πράξεις αποβλέπουσας την νόθευση του εκλογικού φρονήματος του λαού» 5.

Στις 9/6/1965 ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ Ηλίας Ηλιού προειδοποιεί τη Βουλή ότι «επέρχεται δικτατορία».

Ζάχαρη στο ντεπόζιτο του τανκς στον Εβρο

Στις αρχές Ιουνίου1965 ο Παπαδόπουλος βρέθηκε σε διπλό κλοιό λόγω των ανακρίσεων της στρατιωτικής Δικαιοσύνης για την υπόθεση του σχεδίου «Περικλής», ενώ παράλληλα είχε ξεσπάσει η υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Στις 11 Ιουνίου, δύο ημέρες μετά την άσκηση δίωξης για την υπόθεση του σχεδίου «Περικλής», ξέσπασε η υπόθεση του «Σαμποτάζ του Εβρου».

Συγκεκριμένα, οχήματα της 117ης ΜΠΠ (Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού), η οποία έδρευε στην Ορεστιάδα και είχε διοικητή τον τότε αντισυνταγματάρχη Γ. Παπαδόπουλο, είχαν ακινητοποιηθεί λόγω βλαβών από κακή συντήρηση.

Οι προϊστάμενοι στρατηγοί Κων. Τσολάκας, Θ. Μανέτας και Ανδ. Βαρδουλάκης ζητούσαν εξηγήσεις για τις βλάβες. Απολογούμενος, ο Παπαδόπουλος απέδωσε τα προβλήματα στην εντατική χρήση των φορτηγών αλλά και σε ενδεχόμενη δολιοφθορά (σαμποτάζ) για την οποία θα προχωρούσε σε έρευνες.

Στη συνέχεια έστησε σκευωρία σε συνεργασία με το τμήμα Α2 της μονάδας, αξιωματικός του οποίου παρακίνησε έναν στρατιώτη με γονείς αριστερών φρονημάτων να προκαλέσει βραχυκύκλωμα σε ένα όχημα. Ο στρατιώτης συνελήφθη την ώρα της δολιοφθοράς (ζάχαρη στο ντεπόζιτο), ενώ την επόμενη μέρα συνελήφθησαν και άλλοι φαντάροι στα οχήματα των οποίων είχαν παρουσιαστεί βλάβες. Επειτα από σειρά βίαιων ανακρίσεων με χρήση βασανιστηρίων, ο Γ. Παπαδόπουλος πρόβαλε τη θεωρία της κομμουνιστικής συνωμοσίας, οργανωμένης από τον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ.

Ο δημοκρατικός δικηγόρος Νικηφόρος Μανδηλαράς (βρέθηκε νεκρός τον Μάιο του 1967) ξιφουλκεί στη δίκη του ΑΣΠΙΔΑ τον Μάιο του 1965

Ακολούθησαν συλλήψεις συγγενών των στρατιωτών που φέρονταν αναμεμειγμένοι στη δολιοφθορά. Ομως σύντομα οι τακτικοί ανακριτές της στρατιωτικής Δικαιοσύνης (ο λοχαγός Νικόλαος Νικολαΐδης και ο βασιλικός επίτροπος αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνος Γκόπης) αντιλήφθηκαν ότι οι ομολογίες των στρατιωτών ήταν προϊόν βασανισμών και απάλλαξαν τελικά τους περισσότερους από τους συλληφθέντες. Στις 20 Ιουλίου ασκήθηκε δίωξη κατά των αξιωματικών που ήταν φυσικοί αυτουργοί των βασανισμών και εναντίον του Παπαδόπουλου για ηθική αυτουργία. Τελικά ο Παπαδόπουλος απαλλάχθηκε από τον αντισυνταγματάρχη στρατιωτικής Δικαιοσύνης Θεμιστοκλή Δηματάτη με απαλλακτικό βούλευμα στις 29 Νοεμβρίου 1965, δύο ημέρες πριν από την έναρξη της δίκης του.6

Η χούντα στο προσκήνιο – 21 Απριλίου 1967

Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 μπορεί να αιφνιδίασε τη Δεξιά, αλλά δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Η Δεξιά, που είχε στρατολογήσει, χρησιμοποιήσει, νομιμοποιήσει και προστατέψει τους παρακρατικούς στους κόλπους της, τώρα θα πλήρωνε και η ίδια το τίμημα.

Ο σύνδεσμος ΙΔΕΑ είχε μεγιστοποιήσει τις φιλοδοξίες του και πλέον δεν του ήταν αρκετό να περιφρουρεί την εξουσία για λογαριασμό της Δεξιάς. Με την ανοχή και τη χειραγώγηση των Αμερικανών, αποφάσισε να γίνει πρωταγωνιστής και να καρπωθεί την εξουσία.

Το πραξικόπημα του1967 στηρίχθηκε σε ιεραρχικώς μεσαία στελέχη των ενόπλων δυνάμεων, τα οποία είχαν μεγαλύτερη επαφή με τις μονάδες τους και μπορούσαν να ελέγχουν και να επηρεάζουν τους νεότερους αξιωματικούς.

Οι περισσότεροι συμμετείχαν στην οργάνωση Ενωσις Ελλήνων Νέων Αξιωματικών, από κοινού με 25 περίπου αξιωματικούς, από τον βαθμό του αντισυνταγματάρχη μέχρι του λοχαγού, που κυρίως υπηρετούσαν στο Γενικό Επιτελείο και στην ΚΥΠ, ενώ πολλοί συμμετείχαν σε «σχολεία» της CIA

Ανάμεσά τους ήταν οι Δημήτριος Πατίλης, Γεώργιος Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Χρ. Παπαδόπουλος, Δημήτριος Ιωαννίδης, Πέτρος Κωτσέλης, Νικόλαος Γκαντώνας, Ιωάννης Λάζαρης, Στέφανος Καραμπέρης, Αντώνιος Λέκκας, Μιχαήλ Μπαλόπουλος, Αντώνιος Μέξης, Νικόλαος Ντερτιλής και Νικόλαος Πετάνης - όλη η μετέπειτα ηγετική ομάδα του καθεστώτος της 21ης Απριλίου1967, με εξαίρεση τους Παττακό και Μακαρέζο των οποίων ο ακριβής χρόνος ενεργού ένταξης στην ομάδα δεν τεκμηριώνεται επαρκώς.

Δεν είχαν όμως την καθολική αποδοχή των συναδέλφων τους, πολλοί από τους οποίους αντιστάθηκαν θεσμικά στο πραξικόπημα. Γι' αυτό και στους φανατικούς πολέμιους της δικτατορίας συγκαταλέγονται και υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί όπως ο στρατηγός Τζανετής, ο ναύαρχος Εγκολφόπουλος και ο στρατηγός Οπρόπουλος.

Ο Εγκολφόπουλος (αρχηγός ΓΕΝ πριν και μετά τη μεταπολίτευση) ήταν ο πρώτος που αρνήθηκε να συνεργαστεί με τη δικτατορία και παραιτήθηκε. Αργότερα συνελήφθη και κρατήθηκε για το Κίνημα του Ναυτικού.

Ο υποναύαρχος Μασουρίδης αποστρατεύεται αμέσως με την επικράτηση της χούντας και διαγράφεται από τα στελέχη της εφεδρείας μαζί με τους συναδέλφους του Στεργιάκη, Παπασηφάκη, Ντεγιάννη και Βερροιόπουλο «δι’ αντεθνικός ενεργείας στρεφομένας εις υπονόμευσιν της Εθνικής Αμύνης...». Συμμετέχει και δραστηριοποιείται στην αντιστασιακή οργάνωση ΑΑΑ (Αντίστασις, Απελευθέρωσις, Ανεξαρτησία) με τους Μήνη, Αλευρά, Παντελάκη, Βαρδάνη, Μουστακλή (ως ανθυπολοχαγός είχε πολεμήσει στον Εμφύλιο και στην Κορέα).

Ο υποπλοίαρχος γιατρός Γιώργος Γρηγοριάδης συλλαμβάνεται, βασανίζεται και δικάζεται στην υπόθεση του ΚΚΕ (εσωτερικού). Παρέμεινε στις φυλακές προφυλακισμένος για 15 μήνες.

Ο πλωτάρχης Βαρδής Βαρδινογιάννης (ο γνωστός επιχειρηματίας), αφού αποστρατεύτηκε μόλις επικράτησε η χούντα, εκτοπίζεται μαζί με τους αξιωματικούς του Στρατού Ξηράς Ζαψειρόπουλο, Ερσελμαν, Ζερβογιάννη, Τζανετή και Οπρόπουλο. Ως αιτιολογία προβάλλεται ότι «απεπειράθησαν να προκαλέσουν διατάραξιν της Ασφαλείας και ησυχίας της Χώρας...».

Στις 13 Δεκεμβρίου 1967 εκδηλώνεται το γνωστό αλλά αποτυχημένο «κίνημα του βασιλιά», όπου βρήκαν ευκαιρία και εκδήλωσαν την αντίθεσή τους όλοι οι αντιχουντικοί στρατιωτικοί με σύσσωμο σχεδόν το Πολεμικό Ναυτικό. Η δικτατορία με Συντακτική Πράξη παραπέμπει τους στασιαστές σε ειδικά συμβούλια και αποτάσσει τους Ροζάκη, Δέδε, Πανά, Σούτσο, Κοντογιάννη, Σολιώτη, Μουρίκη, Κονοφάο και Ταπίνη. Τους Ροζάκη, Κονοφάο και Ταπίνη θα τους εκτοπίσουν λίγο αργότερα και αυτούς ως επικίνδυνους.

Τον Δεκέμβρη του 1967 ξεσπά η υπόθεση της «Δημοκρατικής Αμυνας» και των «Υπαξιωματικών του 'Έλλη”», επειδή οι συλληφθέντες αξιωματικοί συγκεντρώθηκαν και βασανίστηκαν στο καταδρομικό «Ελλη» στον Ναύσταθμο Σαλαμίνας. Είναι και η μόνη περίπτωση βασανιστηρίων στο Πολεμικό Ναυτικό από άτομα του ίδιου όπλου. Οι συλληφθέντες ήταν όλοι υπαξιωματικοί του Ναυτικού εκτός των Νοταρά, Σοφούλη και Πρωτοπαπά. Ο Γεράσιμος Νοταράς, καθοδηγητής και σύνδεσμος με την υπόλοιπη «Δημοκρατική Αμυνα», μεταφέρεται και αυτός και βασανίζεται στο «Ελλη». Οι υπαξιωματικοί αυτής της αντιχουντικής οργάνωσης ήταν οι Πολίτης, Τζήμας, Μαυροβουνιώτης, Κατσούγκρης, Κυριάκης, Παπαδημητρίου, Καρακιτσάκης, Ρέκκας, Γιαμπουράνης, Παντελής, Οικονομάκης, Μέξας, Μαρμαρινός, Μαργαρίτης και Σκαλτσάς.

Οι χουντικοί Ευαγγελόπουλος, Καμαρινέας, Κιοσές, Σωμαρίπας και Ντάκουλας καταδικάστηκαν για τα βασανιστήρια στους συναδέλφους τους. Στα βασανιστήρια συμμετείχαν και οι Μάλλιος, Μπάμπαλης, Θεοφιλογιαννάκος και Τραγέας. Ολοι οι νομιμόφρονες υπαξιωματικοί μετά τα βασανιστήρια, τις προφυλακίσεις και τις κρατήσεις δικάζονται και αποτάσσονται από το Πολεμικό Ναυτικό.

Μεγάλος αριθμός αξιωματικών και υπαξιωματικών του Πολεμικού Ναυτικού παραπέμπεται σε ανακριτικά συμβούλια και αποτάσσεται με διάφορες αφορμές, αλλά κυρίως για την αντίθεσή του στη δικτατορία. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν οι Σισμανίδης, Κόκκινος, Ζάκκας, Λίτινας, Βάρφης, Βλαχοδήμος.
Ο ναυτικός δόκιμος Γ. Αναστασάκης, που βλαστήμησε το βασιλικό στέμμα, δικάζεται, φυλακίζεται και αποτάσσεται.

Τέσσερις αξιωματικοί και ένας υπαξιωματικός αποτάσσονται διότι ζήτησαν πολιτικό άσυλο στο εξωτερικό και παραπέμφθηκαν σε τακτική ανάκριση για λιποταξία, πέραν του πληρώματος του αντιτορπιλικού «Βέλος» και του Βάρφη ο οποίος συντάραξε το επιτελείο του ΝΑΤΟ όταν μαθαίνοντας πως βασανίζονται συνάδελφοί του στην Ελλάδα παραιτήθηκε την ίδια στιγμή, αδιαφορώντας για όλα. Ηταν οι αξιωματικοί Τριανταφυλλίδης, Μπάρδης, Καλούλης, Μαρώτης και ο υπαξιωματικός Κωστάκης.

Ο πλοίαρχος Λούνδρας καταδικάζεται και φυλακίζεται για παράνομη οπλοφορία, ενώ η σύζυγός του Ελένη Βλάχου την ίδια εποχή ανέπτυσσε δραστηριότητα στο Λονδίνο.

Ο υποπλοίαρχος Λεωνίδας Βασιλικόπουλος (αρχηγός ΓΕΝ μετά τη μεταπολίτευση) αποστρατεύτηκε γιατί αρνήθηκε να υποχωρήσει στις πιέσεις να μην προχωρήσει σε γάμο με τη Νότα Ηλιοπούλου, κόρη τέως βουλευτή της ΕΔΑ. Οργανώνεται στη Φιλική Εταιρεία και συλλαμβάνεται και βασανίζεται στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Αργότερα συμμετέχει στη... συμμορία Ελεύθεροι Ελληνες, συλλαμβάνεται πάλι, φυλακίζεται, εκτοπίζεται, συμμετέχει στην οργάνωση Ελληνική Αντιδικτατορική Νεολαία, τοποθετεί βόμβες, συλλαμβάνεται, βασανίζεται ξανά, προφυλακίζεται και για το Κίνημα του Ναυτικού και αποκαθίσταται με τη μεταπολίτευση.

Ο ανθυποπλοίαρχος Αντ. Κακαράς συλλαμβάνεται γιατί συνεπλάκη με ασφαλίτη στην Πλάκα όπου τραγουδούσε Θεοδωράκη, υποβάλλει αναφορές παραιτήσεως με απαράδεκτο περιεχόμενο για το καθεστώς, φυλακίζεται στο «Ελλη», καταδικάζεται στο Ναυτοδικείο για περιύβριση αρχής και προσβολή του στρατού (φόρεσε κολάρο και ένα τάβλι στο πουλί της χούντας βρίζοντας την «επανάσταση») αποτάσσεται και παραμένει στις φυλακές για 16 μήνες. 7

Η οργάνωση ΑΑΑ

Ο αξιωματικός της αεροπορίας Τάσος Μήνης γνώριζε πως για να επιβιώσει μια αντιστασιακή οργάνωση πρέπει τα μέλη της να μη γνωρίζονται μεταξύ τους. Οταν η αντιδικτατορική οργάνωση του Σάκη Καράγιωργα αναζητούσε εκρηκτικούς μηχανισμούς, ο Μήνης κατασκεύασε δεκατρείς και τους παρέδωσε στον απόστρατο υποναύαρχο I. Μασουρίδη χωρίς να μάθει ποιος τους παρέλαβε. Οι Μήνης, Παντελάκης και Ζάνος συνελήφθησαν, όμως η οργάνωση δεν «ξηλώθηκε» διότι υπήρχαν στεγανά μεταξύ των μελών της. Ετσι, ελάχιστοι γνώριζαν την αντιστασιακή δράση του υποναύαρχου (εν αποστρατεία) I. Μασουρίδη, όπως και των Μιχάλη Βαρδάνη και Σπύρου Μουστακλή (και οι δύο αξιωματικοί του στρατού) στην ΑΑΑ. Το Εκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών στις 19 και 20 Φεβρουάριου 1973 καταδίκασε τον Μήνη σε εννέα χρόνια και δέκα μήνες κάθειρξη και τον Παντελάκη σε επτά χρόνια και οκτώ μήνες.

Οι Ελεύθεροι Ελληνες

Ο στρατηγός Πανουργίας Πανουργιάς αναφέρει μεγάλο αριθμό αξιωματικών και από τα τρία όπλα στην οργάνωση Ε.Ε. Καταχωρεί από μεν την Αεροπορία εννέα αξιωματικούς ως μέλη, από δε τον στρατό έξι στρατηγούς και 77 στελέχη. Στα μέλη της Διοικούσας Επιτροπής ήταν οι αντιστράτηγοι Τζανετής, Παπαγεωργίου, Πανουργιάς, Μπάλκος, ο υποστράτηγος Περιβολιώτης και ο Βαρδουλάκης για κάποιο διάστημα διετέλεσε υπαρχηγός.

Για τη δραστηριότητα των Ελευθέρων Ελλήνων έχει δημοσιευθεί έκθεση του αρχηγού της οργανώσεως, αντιστράτηγου Σοφ. Τζανετή. Η οργάνωση Ε.Ε δεν πρόλαβε να παρουσιάσει ανάλογη δραστηριότητα, αλλά έδειξε πως σημαντικός αριθμός στελεχών του στρατού ήταν ενάντιος στη χούντα.

Η ομάδα Οπρόπουλου

Στην ομάδα Οπρόπουλου συμμετείχε και ο Αλέκος Αρχάκης, ο οποίος συνελήφθη γιατί βρέθηκαν όπλα στο σπίτι των πεθερικών του στην Ξάνθη. Στην πρώτη του σύλληψη, το καλοκαίρι του 1968, δικάζεται και καταδικάζεται σε εννεάμηνη φυλάκιση από το Εκτακτο Στρατοδικείο. Στη συνέχεια προβαίνει σε βομβιστικές ενέργειες και συλλαμβάνεται το 1969. Η ομάδα Οπρόπουλου σχεδίαζε την κατάληψη της ΑΣΔΕΝ στο πλαίσιο του «κινήματος του βασιλιά» στις 13 Δεκέμβρη 1967.

Εκτός των Οπρόπουλου και Αρχάκη συμμετέχουν οι Ν. Λύτρας, Μ. Βαρδάνης, Σ. Μουστακλής, Γεώργιος Τσίχλης, Γιώργος Καρούσος, Δ. Βασιλικόπουλος. Τον Δεκέμβριο του 1967 μυείται και ο Βαρδουλάκης από τον Οπρόπουλο ενόψει του «κινήματος του βασιλιά».

Η αποτυχία του εγχειρήματος κατάληψης της ΑΣΔΕΝ εντάσσεται στη γενικότερη αποτυχία του συγκεκριμένου κινήματος.

Ο Οπρόπουλος έπειτα από ατύχημα που έπαθε στην εξορία -έμεινε παράλυτος από τη μέση και κάτω- έφυγε στο εξωτερικό και δραστηριοποιήθηκε με όσους αντιχουντικούς βρίσκονταν στο Λονδίνο.

Ελληνική Αντιδικτατορική Νεολαία

Στην οργάνωση ΕΑΝ (Ελληνική Αντιδικτατορική Νεολαία) συμμετείχαν κυρίως στρατιωτικοί. Από έγγραφο της Υπηρεσίας Πληροφοριών, του αστυνόμου Σπύρου Μιχελή, προκύπτουν τα ονόματα και οι κατηγορίες που αφορούν τους Ιπποκράτη Σαββούρα, Κυριάκο Σπυριούνη, Ιωάννη Ρούμπο, Νικόλαο Παπανικολάου, Σπυρίδωνα Μουστακλή, Αλέξανδρο Ζαρκάδα, Λεωνίδα Βασιλικόπουλο, Πανουργιά Πανουργιά, Ανδρέα Βαρδουλάκη και Αναστασία Μπερλεμπέ. Για τους Βαρδουλάκη, Πανουργιά και Μπερλεμπέ τα στοιχεία δεν θεωρήθηκαν ικανά για κατηγορία, η σύλληψη του Αντώνη Ροζάκη δεν επετεύχθη, ενώ οι συλληφθέντες Μυλωνάς Εμμανουήλ, Λαζαρόγκωνας Μιχαήλ, Σοφικίτης Νικόλαος και Μαντούδης Παύλος αφέθηκαν ελεύθεροι εφόσον δεν προέκυψαν ενδείξεις ενοχής.

Οι Σαββούρας, Σπυριούνης, Ρούμπος, Παπανικολάου, Ζαρκάδας και Βασιλικόπουλος δικάστηκαν στο έκτακτο στρατοδικείο από 9 μέχρι 11 Αυγούστου 1973 και «εισέπραξαν» ποινές από 2,5 έως 18 έτη.

Η Πολεμική Αεροπορία είχε ανάμειξη αναλογικά μικρότερη των δύο άλλων κλάδων των ενόπλων δυνάμεων στην περίοδο 1967-74. Γνωστή είναι η εμπλοκή μερικών στελεχών της στο Κίνημα του Ναυτικού, όπως και στους Ελεύθερους Ελληνες.

Ο απόστρατος αντιπτέραρχος Σ. Πετρουλάκης αναφέρεται στα στελέχη της Πολεμικής Αεροπορίας, που προ του Κινήματος του Ναυτικού είχαν αποφασίσει: «...να μην προσβάλλομε με τα όπλα μας οποιονδήποτε ελληνικό στόχο, παρά την τυχόν διαταγή της χούντας. Αντίθετα θα απορρίπτομε τα όπλα μας μακριά των στόχων...».

Ισχυρές αναταράξεις στο καθεστώς δημιούργησε ο υποσμηναγός Μιχάλης Μανιδάκης, ο οποίος στις 9 Σεπτεμβρίου 1970 διέφυγε με μια ντακότα από την Κρήτη στη Σοβιετική Ενωση.

Στις 13 Δεκέμβρη του 1967, με αρχηγό τον αντιπτέραρχο Αντωνάκο, η Αεροπορία τάσσεται με τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Οι βάσεις Ελευσίνας και Τανάγρας περικυκλώθηκαν και καταλήφθηκαν. Στην Ελευσίνα υπήρξαν δύο νεκροί από τα πυρά άρματος των χουντικών. Η βάση της Αγχιάλου με διοικητή τον Διακουμάκο, που επίσης τάχθηκε με τον βασιλιά, δεν μπόρεσε τελικά να καταληφθεί.

Εκτός του Τάσου Μήνη έχουμε τους συλληφθέντες και βασανισθέντες για την οργάνωση του Κινήματος του Ναυτικού τον Μάιο του 1973 Δ. Αποστολάκη, Κ. Κοκκινίδη, Δ. Χρηστάκη, Γ. Παπαδόπουλο και Νίκο Στάππα 8.

Ενα βέλος στην καρδιά της δικτατορίας

Στις 23 Φεβρουάριου του 1973, κατά την κατάληψη της Νομικής Αθηνών, η δυσφορία των δημοκρατικών αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων είχε κορυφωθεί. Στις 23 Μαΐου 1973 ακολούθησε η ανταρσία του αντιτορπιλικού «Βέλος», ως συνέχεια του αποτυχημένου Κινήματος του Ναυτικού. Οι επικεφαλής, ναύαρχοι Μηναίος και Εγκολφόπουλος, συνελήφθησαν στα σπίτια τους προτού επιβιβαστούν στα πλοία, όμως το αντιτορπιλικό «Βέλος» με κυβερνήτη τον Νίκο Παππά εγκατέλειψε τα κοινά γυμνάσια μοίρας του ΝΑΤΟ, αυτομόλησε και κατέφυγε στην Ιταλία, όπου 31 από τα μέλη του πληρώματος ζήτησαν πολιτικό άσυλο. Ακολούθησαν συλλήψεις στελεχών καθώς και εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στο Πολεμικό Ναυτικό.

Στις 11.30 το πρωί της 1ης Ιουνίου1973 συγκλήθηκε εκτάκτως το Υπουργικό Συμβούλιο, στη διάρκεια του οποίου ενημερώθηκαν οι υπουργοί για την επερχόμενη πολιτειακή μεταβολή. Ο Παπαδόπουλος με Συντακτική Πράξη την 1η Ιουνίου 1973 προχώρησε στην κατάργηση της μοναρχίας και εγκαθίδρυσε πολίτευμα προεδρικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, με προσωρινό πρόεδρο τον ίδιο. Παράλληλα, υποσχέθηκε τη διενέργεια εκλογών μέσα στο επόμενο έτος. Την ίδια μέρα ορίστηκαν οι αρχηγοί των στρατιωτικών επιτελείων, μεταξύ τους ο αρχηγός ΓΕΝ αντιναύαρχος Πέτρος Αραπάκης, που μέχρι τις 8 Ιανουάριου 1975 παρέμεινε στη θέση που τον είχε τοποθετήσει ο Παπαδόπουλος.

Η καριέρα του υποπλοίαρχου Λεωνίδα Βασιλικόπουλου "στράβωσε" από τη στιγμή που αρνήθηκε να υποχωρήσει στις πιέσεις και τέλεσε τον γάμο του με την κόρη του τέως βουλευτή της ΕΔΑ Σταύρου Ηλιόπουλου. Συνελήφθη ως αντιστασιακός επανειλημένα και βασανίστηκε. Αρχηγός ΓΕΝ μετά την μεταπολίτευση.

Η κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Σπύρο Μαρκεζίνη (8/10/1973) ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να προχωρήσει σε εκλογές. Η εξέγερση και ο εγκλεισμός των φοιτητών στο Πολυτεχνείο και η αιματηρή καταστολή της τα μεσάνυχτα της 16ης προς 17η Νοεμβρίου 1973 πυροδότησαν το «εσωτερικό πραξικόπημα» του Ιωαννίδη μια βδομάδα αργότερα. Οι αξιωματικοί με το βεβαρυμένο κατοχικό παρελθόν είχαν κατορθώσει όχι μόνο να προκαλέσουν ρήγμα στον αστικό αντικομμουνιστικό κόσμο και να φυλακίσουν παλιούς συμπολεμιστές τους στον Εμφύλιο, αλλά και να φαγωθούν μεταξύ τους.

Το τέλος της δικτατορίας ήταν ήδη προδιαγεγραμμένο...

Παραπομπές

1 Σπ. Λιναρδάτος, Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τ. Α’ σελ. 235.
2 Δημοσίευση των πρακτικών του ΑΣΣ, εφημερίδα Το Βήμα, 21 Αυγούστου 1951.
3 Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. 7, Ιουλιανά 1965: Η αρχή του τέλους, σ. 138-139.
4 Συνέντευξη στρατηγού Παπαγεωργόπουλου στον Αντώνη Κακαρά.
5 Βούλευμα 38/66 Δικαστικού Συμβουλίου του Αναθεωρητικού Δικαστηρίου, εφημ. Ελευθερία, 21 Μαΐου 1966.
6 Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, Το σαμποτάζ του Εβρου χωρίς ζάχαρη. Μια απόπειρα αναψηλάφησης, Θεμέλιο, 2010, σελ. 134-15
7 «Τα επίσημα αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού για τους αξιωματικούς στη Χούντα», Δήμος Βερύκιος, εφ. Ημερήσια, 20/4/2002
8 Τα στοιχεία περιλαμβάνονται με λεπτομέρειες στην τρίτομη έκδοση του αντιπλοιάρχου (ε.α.) Αντώνη Κακαρά, ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 2016, Οι Ελληνες στρατιωτικοί, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2006, και στηρίζονται στη διδακτορική διατριβή του ίδιου με θέμα «Οι επαγγελματίες στρατιωτικοί υπό αυταρχικά καθεστώτα».